Homo digitalis

Marie-José Klaver
(FEM De Week, juni 2001)

Hoofdstuk 5 - Ziek van de pc

'Twee gebalde vuisten stortten zich op het keyboard...' Digitaal gereedschap werkt mensen op de zenuwen. En maakt ze ziek.

Computers die niet werken, kunnen mensen tot in het diepst van hun ziel grieven. Als de techniek het laat afweten, ontstaat bij sommige gebruikers technology related anger (tra). Computeragressie, zoals tra ook wel wordt genoemd, kost bedrijven tientallen miljoenen guldens per jaar, zegt FNV Bondgenoten in het onderzoek 'This program performed an illegal operation'.

Tra is een relatief nieuwe beroepsziekte die wordt veroorzaakt door computerproblemen. De druk op werknemers om hun werk op tijd af te krijgen is groot. Als dat niet lukt doordat hun digitale gereedschap het weer eens laat afweten, zijn ongecontroleerde woedeuitbarstingen en stressaanvallen het gevolg.

'Ik heb vorige week het probleem gehad dat ik een cd wilde branden voor een klant. Ik heb de cd tot vijf keer opnieuw moeten maken omdat bij 98 procent van de voortgang de opname mislukte. Het heeft mij een duur Microsoft Internet Keyboard gekost. Twee gebalde vuisten gevormd tot één grote gebalde vleesklomp stortten zich met een noodgang midden op het keyboard. Typen was niet meer mogelijk', zo beschrijft een deelnemer aan het onderzoek van FNV Bondgenoten naar computeragressie zijn ervaringen.

Digitaal gereedschap dat wel goed werkt, kan mensen ook ziek maken. RSI en burn-out schakelen steeds meer werknemers uit. Vier procent van de werknemers die de laatste jaren arbeidsongeschikt zijn geraakt, lijdt aan repetitive strain injury (rsi). Van de niet-arbeidsongeschikte beroepsbevolking heeft volgens de Gezondheidsraad twintig tot veertig procent last van pijn in de armen, polsen en schouders als gevolg van te veel computeren.

Het gaat om meer dan spierpijn van te lang achter een beeldscherm zitten. 'Werkdruk, werkstress, werktempo en gebrekkige begeleiding' vergroten de kans op rsi', zegt de Gezondheidsraad, die eind 2000 een rapport uitbracht over deze nieuwe beroepsziekte. Dezelfde factoren kunnen ook tot burn-out leiden, de totale geestelijke uitputting die professionals op dit moment nog erger lijkt te teisteren dan rsi. Nieuwe technologie speelt daarbij een belangrijke rol.

"Burn-out ontstaat doordat mensen zich geen rust meer gunnen", zegt journaliste Annegreet van Bergen, auteur van De lessen van burn-out (2000) en Werk of gekkenwerk (2000). Computers dragen daar volgens haar toe bij. "Computers en mobiele telefoons halen de bedenktijd weg uit ons leven. De vele e-mails en telefoontjes die we krijgen, zorgen ervoor dat je nooit meer echt stopt met werken. Je bent voortdurend bereikbaar en je moet steeds meteen reageren. Er zijn geen natuurlijke rustpunten meer."

Van Bergen geeft een voorbeeld uit haar eigen leven. "Ik kreeg net een e-mail van de architect die bezig is met de verbouwing van ons tweede huisje. Hij verwacht direct antwoord. Dat betekent dat ik nu meteen een beslissing moet nemen, terwijl ik er liever nog een paar dagen over zou willen nadenken."

Een andere factor die kan bijdragen aan burn-out is een teveel aan informatie. "Het internet maakt het werk van de hoofdarbeider echt grenzenloos", meent Van Bergen. "Een van de kenmerken van hoofdarbeid is dat je eigenlijk nooit weet wanneer het af is. Je weet nooit helemaal zeker of je werk goed genoeg is. Omdat er nu zoveel meer informatie beschikbaar is dan vroeger, is het nog moeilijker om te bepalen wanneer je een opdracht af hebt. De verleiding om door te gaan en nog meer informatie te zoeken is veel groter geworden. Voor artsen bijvoorbeeld is het internet eerder een belasting dan een zegen. Vroeger deed een arts een studie en volgde hij af en toe een bijscholingscursus. Nu krijgen artsen telkens patiënten op het spreekuur die een informatievoorsprong hebben omdat ze op het internet allerlei bronnen over hun ziekte hebben geraadpleegd. Een serieuze arts wil ook al die informatie lezen om zijn patiënt te helpen, of hem zo deskundig mogelijk een weerwoord te geven."

De computer bezorgt mensen bovendien nieuwe taken. 'Het middenkader dreigt zijn eigen secretaresse en vormgever te worden. Vroeger liet een middenmanager zijn brieven door een secretaresse typen. Door de fraaie tekstverwerkingsprogramma's moet hij ze tegenwoordig zelf tikken. Bovendien moet hij zijn tekst zelf corrigeren en opmaken. Soms zijn de diensten van het secretariaat zo ver ingekrompen dat hij zelf de gegevens voor zijn visitekaartje, inclusief de zetinstructies, moet invoeren. Eindeloos zit de middenmanager te "pielen" voor de tekst enigszins toonbaar uit de printer rolt', schrijft Van Bergen in een column in Elsevier.

De laatste factor die burn-out kan veroorzaken is gebrek aan toezicht. Van Bergen: "Bij moderne bedrijven, zeker in de ict-sector zelf, zijn geen vaste werkplekken meer. Met behulp van laptops en mobiele telefoons voeren werknemers hun taken uit. Of ze dat op kantoor, thuis of bij een klant doen maakt niet uit. Hun manager zien ze vaak dagenlang niet. Die kan dus ook niet in de gaten houden of zijn medewerkers overbelast raken."

De mogelijkheid om overal te werken brengt de dagindeling mensen in de war, denkt wetenschappelijk onderzoeker Philip Brey van de Universiteit Twente. 'Mensen die een draagbaar computersysteem bezitten, zijn een veel groter gedeelte van de dag bereikbaar. Dat zorgt voor een nogal onduidelijke indeling van de dag. Het is niet meer zo dat bepaalde activiteiten zoals werken, sporten en ontspanning op gedefinieerde tijdstippen plaatsvinden. De gebruiker van de apparatuur zal doorlopend de grenzen tussen zijn verschillende leefwerelden moeten afbakenen en dat leidt tot stress', zegt Brey, die onderzoek doet naar het effect van de computer op het dagelijks leven, in de Automatisering Gids van 30 maart 2001.

Dat de computer geen schuld heeft aan al deze problemen, daar zijn de deskundigen het over eens. Mensen worden ziek omdat ze te veel werk hebben of omdat de werkdruk te hoog is. Maar die druk is wel mede het gevolg van het gebruik van digitaal gereedschap. "Er is geen lummeltijd meer", zegt Van Bergen. "Techniek verleidt je om er veel gebruik van te maken, om meer te werken dan goed voor je is. Ik heb zelf bewust geen mobiele telefoon omdat ik me voor kan stellen dat ik ga bellen als ik net rustig in de trein zit."

Organisaties laten zich soms dicteren door de mogelijkheden van de techniek, stelt Ron Roosendaal van het het adviesbureau RSI Centrum vast. "Ik was laatst bij een bedrijf waar iedereen krankzinnig lange dagen maakte. Als de werknemers naar huis gingen, werkten ze 's avonds per e-mail en mobiele telefoon verder omdat dan de vestiging in Azië open ging. Dan moet je niet vreemd opkijken als mensen ziek worden. Werk kan best zo georganiseerd worden dat het gezond blijft, maar bedrijven moeten dat wel willen."

[Kader]
Nieuwe paradoxen

Communicatiewetenschappr Valerie Frissen onderzocht in opdracht van het Rathenau Instituut de relatie tussen ict en werk. Ze ontdekte dat de digitalisering van het werk naast technologische paradoxen ook vier organisatorische paradoxen veroorzaakt.

De vrijheidsparadox: ict geeft werknemers aan de ene kant meer zelfstandigheid en macht over de manier waarop ze hun dagelijks werk invullen en organiseren. Aan de andere kant is er sprake van meer druk: tijdsdruk, prestatiedruk, deadlines en werk dat nooit ophoudt door de vermenging van werk en privé-leven.

De communicatieparadox: communicatie en informatie uitwisselen wordt steeds belangrijker op de werkvloer. Ict maakt communiceren makkelijker. Maar tegelijkertijd maakt communicatie steeds onpersoonlijker, doelgerichter en anoniemer.

De bereikbaarheidsparadox: omdat alles steeds sneller moet, wordt bereikbaarheid steeds belangrijker. Klanten en collega's moeten zo snel mogelijk antwoord krijgen op hun vragen, anders loopt hun werk vertraging op. Door mobiele telefonie en e-mail zijn werknemers veel beter bereikbaar dan vroeger. Maar daar hebben ze soms veel last van dat ze zich bewust gaan 'verstoppen' - ze lezen hun mailtjes niet meer bijvoorbeeld.

De tijdsparadox: ict levert tijdswinst op. Maar de tijdswinst verdwijnt onmiddellijk doordat werknemers meer taken krijgen (ze hebben immers tijd over).

Bron: Valerie Frissen, ICT en arbeid in het dagelijks leven (Rathenau Instituut 1999).

Lees verder: Hoofdstuk 6 - Schuld van de techniek

(Verschenen in FEM De Week, special New.Economy, juni 2001)